Ontsnappen aan stadse drukte in Tuin van Noord
Van geïsoleerde gevangeniscellen naar luxe herenhuizen. De Rotterdamse Noordsingelgevangenis onderging een complete make-over. Voor architect Sander Nelissen van WDJArchitecten ging een diep gekoesterde wens in vervulling. Met behulp van een eigentijdse transformatie een stuk stad teruggeven aan het Oude Noorden.
Oude gevangenismuren met prikkeldraad, kozijnen met traliestructuur, de witte plint en diverse stalen toegangsdeuren. Het zijn enkele subtiele verwijzingen die teruggrijpen naar het roemruchte verleden van de voormalig gevangenis. Van 1872 tot 2014 kwam je hier terecht na een zwaar vergrijp. En dat was geen pretje. De cellulaire gevangenis werd ontworpen met als doel eenzame opsluiting. Strak en sober en zo ontwikkeld dat iedere vorm van sociaal contact onmogelijk was. De verouderde status noopte het de eigenaar – het Rijksvastgoedbedrijf - in 2010 tot het vinden van een nieuwe bestemming. De vraag: kom met een goed plan voor dit gebied. Daar had Nelissen wel oren naar. “Zo’n spannende plek zorgt voor een extra aantrekkingskracht. Het originele stervormige gebouw vol cellen leent zich ook uitstekend voor woningbouw. Maar dan wel wonen in grote rijkheid aan vormen en formaten. Slim ontworpen
Luisteren naar gebouw
Het team- dat naast WDJArchitecten bestond uit landschapsarchitect Quadrat, ontwikkelaar HD Groep en bouwer BAM Wonen won de tender. Toen begon het echte werk pas. Het gebouw kent een bijzondere indeling met een centraal Panopticum, Cellenvleugels, Huis van Bewaring, Vrouwenvleugel en meerdere Bewaarderswoningen. Dit alles uitgespreid over een gebied van 1524 m2. “Eén ding stond als een paal boven water: als je hier woont, moet je goed kunnen ervaren dat het ooit een gevangenis was. Hiervoor moet je eerst luisteren naar het gebouw. Jezelf inleven in het oorspronkelijke ontwerp. Het was hier echt verschrikkelijk. Je mocht niet praten. Even met elkaar basketballen was er niet bij. Als gevolg van de solitaire opsluiting waren de muren zo dik dat je het geluid van je buurman niet kon horen. Dat geschiedenisverhaal vertellen we aan de hand van ons nieuwe gebouwontwerp. We hebben bewust gekozen voor een nieuwe laag aan materialen, detaillering en indeling die doet denken aan het strenge en strakke regime dat hier vroeger heerste. Dit zie je bijvoorbeeld bij de gevels met erker en grote schuifpuien.
Openbreken
De vier cellenvleugels spreiden zich als langgerekte tentakels uit vanuit het centrale Panopticum. Iedere gevel kent een witte plint met daarboven een brede erker met schuifpuien die als een zwarte band over de gevel loopt. Nelissen legt deze keuze uit: “De witte plint hebben we bewust zo gelaten. Dit zorgde er in de oude gevangenistijd voor dat je bij een eventuele ontsnapping silhouetten beter kon zien. Een subtiele verwijzing naar het verleden dus. De brede zwarte schuifpuien zorgen voor een collectief gebaar. Hiervoor hebben we de gevel opengebroken en een staalconstructie met aluminium schuifpuien geplaatst. Dit om per woning in één keer met een grote ingreep daglicht en uitzicht te bieden en de strenge ritmiek van de celramen te doorbreken. Uiteindelijk was Reynaers Aluminium de enige partij die een vijfdelige schuifpui van 8 meter breed en 3 meter hoog kon leveren. Daarnaast hebben ze ook de kozijnen met tralielook geleverd. Dankzij de hulp van gevelbouwers Facedo, VPG Aluminium en Stalku Geveltechniek hebben we deze klus succesvol kunnen klaren. Die elementen zijn echt beeldbepalend als je dit gebouw vanaf de straatkant bekijkt.”
Ruwe charme
Volgens Nelissen schuilt de kracht van het gebouw in de mix van inventieve ingrepen en behoud van originele elementen. Hij streefde bij dit omvangrijke project naar authenticiteit. “Iemand kwam met het idee om het metselwerk bij te kleuren. Voor een strakke, nettere look. Dat gingen we dus mooi niet doen. Je ziet nu een ruwe, gehavende gevel met die strakke aluminium erkers. Dat geeft een prachtig contrast. Als architect moet je nooit teveel van de geschiedenis weg willen poetsen. Ook hebben we nadrukkelijk gekozen om de originele tralies te behouden. Waar ze wel zijn verwijderd, hebben we altijd 4 centimeter laten zitten. Het mag hier best een beetje ongemakkelijk zijn.”
Dorp in de stad
Met de realisatie van de Tuin van Noord is Rotterdam een nieuwe aanwinst rijker. Nelissen ziet nu zijn oorspronkelijke ideeën voor de locatie tot wasdom komen. “Wat we bedacht hebben, komt nu uit,” vertelt hij enthousiast. “De invulling van de begane grond hebben we bewust aan de bewoners gelaten. Daar zie je nu mooie plantenbakken, trampolines, barbecues en bankjes staan. Dat zorgt voor een gezellige levendigheid. Doordat dit gebied omzoomd is door de gevangenismuur ontstaat er een heel bijzonder bijna dorps karakter te midden van de drukke stad. Je zou echt niet verwachten dat je hier in hartje Rotterdam bent. Helemaal niet als de tuin straks in volle bloei staat. Het is gelukt om een gesloten stadsdeel terug te geven aan de stad. Daar ben ik enorm trots op.”
